Stopa cukrzycowa

TEKST:dr n. med. Przemysław Witek,Katedra i Klinika Chorób Metabolicznych CMUJ

Stopy to części ciała, które u chorych na cukrzycę wymagają specjalnej troski i opieki. Zlekceważenie tego zalecenia może prowadzić to bardzo poważnych konsekwencji, które grożą amputacją nie tylko palca czy stopy ale także całej kończyny dolnej. Cukrzyca i jej powikłania odpowiadają za tak groźne powikłania dotyczące stóp. Obecnie na świecie na cukrzycę choruje ponad 200 mln ludzi, z czego w Polsce wg różnych szacunków ponad 2 mln. Wiemy, że liczby te wzrastają w zastraszającym tempie. Zespół stopy cukrzycowej występuje u około 3-5 % chorych na cukrzycę. Uważa się, że problemy ze stopami będzie miał w ciągu całego życia co szósty chory na cukrzycę. Corocznie na całym świecie u 4 mln chorych powstaje nowe owrzodzenie stopy. Stopa cukrzycowa stanowi jedną z najczęstszych przyczyn hospitalizacji u pacjentów z cukrzycą.

Co to jest stopa cukrzycowa ?
Stopą cukrzycową określamy owrzodzenie (przewlekła otwarta rana na stopie) lub stan zapalny (w obrębie nieuszkodzonej skóry lub w owrzodzeniu) lub zniszczenie kości i stawów stopy (w wyniku przebytego stanu zapalnego lub samoistne). Opisane zmiany występują u pacjentów z cukrzycą jako skutek powikłań tej choroby: neuropatii (uszkodzenia obwodowego układu nerwowego) oraz miażdżycy tętnic kończyn dolnych. Owrzodzenia żylakowe i zmiany spowodowane dną moczanową nie należy łączyć ze stopą cukrzycową. Owrzodzenia żylakowe powstają głównie na podudziu w wyniku chorób żył, które nie mają wiele wspólnego z cukrzycą. Jednak źle wyrównana cukrzyca, wysokie poziomy cukru wpływają negatywnie na gojenie wszelkich ran w tym również owrzodzeń żylnych. Dna moczanowa polega na wytrącaniu się kryształów kwasu moczowego między innymi w stawach, z czego najczęściej na paluchu stopy. Cukrzyca wprawdzie nie wpływa na przebieg dny jednak należy pamiętać że dna częściej występuje u otyłych. Cukrzyca typu 2 jest również związana z otyłością. Stąd ataki dny występują częściej u otyłych chorych na cukrzycę.

W jaki sposób dochodzi do powstania stopy cukrzycowej ?
Zespół stopy cukrzycowej znacznie częściej występuje u pacjentów, u których doszło do powstania powikłań: neuropatii i miażdżycy. Ryzyko powstania owrzodzenia stopy u chorego na cukrzycę z neuropatią jest prawie dwukrotnie większe niż u diabetyka bez tego powikłania. Gdy w wyniku neuropatii dochodzi do deformacji stopy ryzyko to jest 12-krotnie większe a u chorych, którzy już mieli niegojące się owrzodzenie stopy ryzyko wystąpienia kolejnej rany jest 36-krotnie większe niż u chorego na cukrzycę bez powikłań. Natomiast chorzy na cukrzycę bez powikłań, u których choroba jest dobrze kontrolowana mają stosunkowo niewielkie prawdopodobieństwo wystąpienia stopy cukrzycowej. Powinni oni jednak przestrzegać podstawowych zaleceń dotyczących pielęgnacji stóp a to pozwoli im zminimalizować ryzyko praktycznie do zera.

NEUROPATIA
Najbardziej niebezpieczne objawy neuropatii to zaburzenia czucia. Pacjenci mają uczucie zdrętwiałych, „nie swoich”, „martwych” stóp. Mało tego, nie wyczuwają dotyku, bólu, różnicy temperatury, wibracji. Nietrudno wyobrazić sobie, że brak czucia pozbawia chorego naturalnego sygnału ostrzegawczego, informującego, że coś złego dzieje się ze stopą. Pacjent nie czuje, że ma za ciasny but, uwiera go szew w bucie, podwinęła się wkładka, do buta coś wpadło, np. mały kamień czy ostry kawałek szkła. Chodząc boso np. w mieszkaniu czy po piasku na plaży naraża się na uraz, który może nie zostać w porę zauważony. W trakcie kąpieli wchodząc stopami do wanny jest narażony na oparzenie gdyż w porę może nie zauważyć że woda jest za gorąca. Oparzenie stóp również grozi choremu, który nieostrożnie używa różnego rodzaju grzejników, termoforów bez odpowiedniej kontroli temperatury. Przy czynnościach kosmetycznych takich jak obcinanie paznokci lub usuwanie odcisków również istnieje większe zagrożenie skaleczenia. Znane są przypadki, często bardzo nieprawdopodobne, które doprowadziły do ciężkich urazów stóp kończących się wielokrotnie amputacjami, gdyż chorzy w porę nie zdali sobie sprawy z grożącego niebezpieczeństwa. Neuropatia to także zaburzenia funkcji mięśni powodujące ich osłabienie a nawet zanik, zaburzenia chodu, deformacje stóp w wyniku czego początkowo palce ulegają wygięciu ku górze a następnie dalszemu zniekształceniu i usztywnieniu. W wyniku tego dochodzi do zmian rozkładu nacisku na stopie podczas chodzenia, gdyż palce nie uczestniczą w utrzymywaniu równowagi i nie dotykają nawet podłoża. Ciężar ciała opiera się głównie na głowach kości śródstopia co sprzyja powstawaniu modzeli a w dalszej kolejności niegojących się ran. Neuropatia może być również przyczyną bardzo nasilonych, uporczywych dolegliwości bólowych, które w dodatku trudno reagują na leczenia przeciwbólowe. Nasilają się one w nocy, po położeniu do łóżka, uniemożliwiając zaśnięcie. Masaż stóp czy zrobienie kilku kroków czasem łagodzi dolegliwości. Często dotyk pościeli czy elementy odzieży wzmagają ból. Bóle neuropatyczne wprawdzie są prawdziwym koszmarem dla cierpiących na nie chorych, jednak same w sobie nie zwiększają ryzyka stopy cukrzycowej o ile nie towarzyszą im zaburzenia czucia.

MIAŻDŻYCA
Drugim, jeszcze groźniejszym powikłaniem cukrzycy, które odpowiada ze stopę cukrzycową jest makroangiopatia czyli miażdżyca. U chorych na cukrzycę miażdżyca występuje częściej, wcześniej i jest bardziej nasilona, szczególnie w naczyniach krwionośnych serca, mózgu i kończyn dolnych. Polega ona na odkładaniu się złogów tłuszczowych początkowo w ścianie tętnicy – naczynia którym płynie odżywcza krew do wszystkich narządów. W dalszej kolejności dochodzi do stopniowego zatykania się tego naczynia. Krew może dopłynąć do narządu i nastąpi jego obumarcie. Zamknięcie tętnicy wieńcowej serca powoduje zawał, tętnicy szyjnej udar, a tętnicy w kończynach dolnych martwicę i konieczność amputacji. Bardzo niepokojącym objawem jest występowanie tzw. „chromania przestankowego”. Jest to silnie piekący ból w łydkach, który pojawia się w trakcie chodzenia. Ból ten ustępuje po odpoczynku i znów pojawia się po ponownym przejściu pewnego dystansu. Objaw ten może świadczyć o obecności zaawansowanej miażdżycy w tętnicach kończyn dolnych. Nie wolno lekceważyć tego typu dolegliwości i należy zgłosić się do angiologa lub chirurga naczyniowego. W dalszym etapie bóle pojawiają się w spoczynku, w pozycji leżącej. Nieco łagodzi je opuszczenie w dół chorej kończyny. Kolejny etap to nieodwracalna martwica. Dane pochodzące z jednego z dużych ośrodków leczenia stopy cukrzycowej w Wielkiej Brytanii mówią, że u 62 % chorych ze stopą cukrzycową stwierdza się wyłącznie neuropatię, u 13 % wyłącznie miażdżycę a u 25 % oba te powikłania jednocześnie. Neuropatyczną stopę cukrzycową, jeśli w porę zaczniemy odpowiednio leczyć można uratować u większości chorych. Natomiast 38 % chorych z obecną miażdżycą w tętnicach kończyn dolnych jest szczególnie zagrożonych amputacją. U części z nich udaje się wykonać zabieg wewnątrznaczyniowy, poprawiający przepływ krwi i wtedy szansa na uratowanie kończyny wzrasta. U pozostałych, natomiast, trzeba poważnie liczyć się z koniecznością amputacji

Komu szczególnie grozi stopa cukrzycowa ?
Zwiększone ryzyko stopy cukrzycowej występuje u pacjentów chorujących na cukrzycę od wielu lat, zwłaszcza u tych ze złymi cukrami. Wysokim cukrom zwykle towarzyszy podwyższone stężenie cholesterolu szczególnie tego złego, oraz trójglicerydów, częściej spotyka się nadciśnienie. U tych chorych częściej dochodzi do wymienionych powyżej powikłań: neuropatii i miażdżycy. Skutkiem tego są deformacje, ograniczenia ruchomości palców (powstają palce młoteczkowate) i całej stopy, co zaburza jej biomechanikę czyli bardzo skomplikowaną i precyzyjną funkcjonalność. Ponadto, w wyniku miażdżycy następują zaburzenia odżywiania tkanek, co skutkuje dużą podatnością stopy na urazy, powstawanie trudno gojących się ran a w skrajnych przypadkach martwicy. Ważnym czynnikiem ryzyka jest nadwaga. Im większy ciężar ciała tym większemu obciążeniu ulega stopa. Ryzyko stopy cukrzycowej zwiększają również czynniki związane ze stylem życia chorego i możliwością zastosowania się do odpowiednich zaleceń terapeutycznych. Starszy wiek i związana z nim gorsza sprawność ruchowa i intelektualna, obecność powikłań w zakresie narządu wzroku, ignorancja stanu zdrowia, niedostateczna higiena, niski status społeczno-ekonomiczny istotnie zwiększają ryzyko tego powikłania. Stopa chorego na cukrzycę jest w znacznie większym stopniu narażona na uszkodzenia w wyniku urazów mechanicznych (źle dobrane obuwie, skaleczenie), termicznych (oparzenie), chemicznych (agresywne maści na odciski). Troska o stopy powinna stać się codziennie wykonywanym elementem samokontroli choroby i jej powikłań.

Co może się stać stopie u chorego na cukrzycę ?
Zaburzenia czucia to bardzo poważny czynnik ryzyka. Stopy są pozbawione sygnału ostrzegającego o niebezpieczeństwie i dlatego narażone na urazy. U pacjenta z cukrzycą spotyka się również te same problemy co u osoby nie chorującej na cukrzycę, jednak w cukrzycy ryzyko cięższego przebiegu i komplikacji jest znacznie większe.

Zmiany na paznokciach
Jedną z takich zmian jest wrastający paznokieć, szczególnie w dużym palcu. Dolegliwość ta sprawia zwykle ból i u osoby z zachowanym czuciem może być szybko wykryta. Niestety u chorego na cukrzycę z zaburzeniami czucia, jeżeli nie przywiązuje się uwagi do codziennej pielęgnacji stóp można przeoczyć tę zmianę i doprowadzić do powikłań: stanu zapalnego, zanokcicy, ropowicy a nawet martwicy. U chorych na cukrzycę paznokcie często ulegają znacznemu pogrubieniu, pofałdowaniu, są kruche, łamliwe, „sypią się”. Często występuje w nich grzybica, która może znajdować się również na skórze. Sprzyja jej zła kontrola cukrów oraz niehigieniczny tryb życia. Leczenie jest typowe.

Modzel
Modzel jest częstą zmianą występującą w miejscach zwiększonego nacisku na stopie, towarzyszy różnym deformacjom lub stosowaniu nieprawidłowego obuwia. U chorych na cukrzycę występuje szczególna tendencja do tworzenia się modzeli. Sprzyja temu neuropatia odpowiadająca za niedostateczną potliwość i wysuszanie skóry. Ponadto osłabieniu i uszkodzeniu ulega sama skóra na skutek połączenia się budujących ją włókien strukturalnych z będącą w nadmiarze glukozą. Modzele przybierają nieraz duże rozmiary oraz znaczną grubość i twardość. Ze względu na neuropatię nie dają one dolegliwości, przez co są ignorowane przez chorych. Stąpanie stopą na której jest modzel przypomina chodzenie z ciałem obcym w bucie. Powoduje to postępujące uszkodzenie skóry i tkanki podskórnej wokół modzela nawet aż do kości. W dalszym etapie dochodzi do przerwania ciągłości skóry i wytworzenia niegojącej się rany – owrzodzenia.

Owrzodzenie
Owrzodzenie najczęściej powstaje w wyniku progresji modzela. Gdy w porę nie zostanie on opracowany (usunięty) jego twarda struktura prowadzi do uszkodzenia otaczających tkanek i powstania owrzodzenia. Taka rana ma szczególnie niekorzystne warunki gojenia. Jej brzegi są otoczone tkanką modzela a dno często penetruje do mięśni czy nawet kości, co uniemożliwia gojenie przez naskórkowanie zarówno od brzegów jak i od dna. Ponadto podczas chodzenia chory nadal obciąża te same obszary stopy, w wyniku czego postępuje uszkodzenie tkanek i powiększanie się owrzodzenia. Owrzodzenie może powstać nie tylko na podeszwie ale również z boku stopy lub na jej grzbiecie. Tego typu zmiany rozwijają się w wyniku stosowania zbyt ciasnych lub niedobranych butów. I w tym przypadku czynnikiem ryzyka jest deformacja w wyniku czego stopa ma nienaturalny kształt, do którego nie można odpowiednio dopasować obuwia. Chory nie identyfikuje tego problemu gdyż w warunkach zaburzeń czucia nie jest w stanie stwierdzić że „coś go ociera”. Owrzodzenie w zespole stopy cukrzycowej, nie leczone, może trwać miesiącami i latami. Ubytek naturalnej ochrony jaką jest skóra stwarza duże ryzyko infekcji.

Owrzodzenie zakażone
Z chwilą gdy dochodzi do inwazji flory bakteryjnej w głąb tkanek rozwija się zakażenie. Otaczające tkanki ulegają zaczerwienieniu, uciepleniu, usztywnieniu, z rany wydziela się cuchnąca treść, mogą pojawić się dolegliwości bólowe, pogarsza się kontrola cukrzycy, chory źle się czuje, gorączkuje.

Ropowica
Ropowica to kolejny etap progresji owrzodzenia. W ropowicy zakażenie szybko rozprzestrzenia się na całą stopę, szerząc się wzdłuż jej głębokich struktur. Stopa jest w całości obrzęknięta, zaczerwieniona, z rany wydziela się treść ropna. Ta postać wymaga szybkiej interwencji chirurgicznej i systemowej antybiotykoterapii. W przeciwnym razie istnieje duże ryzyko martwicy i konieczności amputacji.

Martwica
Martwica to nieodwracalne zniszczenie części tkanek. Stopa lub jej część przybiera kolor czarny. Martwica zwykle towarzyszy zaawansowanej miażdżycy, gdy krew nie dopływa do części stopy. Rozpoczyna się zwykle od końcowych części palców, czasem lokalizuje się na grzbiecie stopy lub w okolicy piętowej. W takich przypadkach zwykle jest to sucha martwica. Martwica może być również powikłaniem zakażonego owrzodzenia lub ropowicy. Martwica wymaga interwencji chirurgicznej i wykonania zabiegowego opracowania (oczyszczenie rany, amputacja).

Zgorzel
To zaawansowana, zakażona martwica obejmująca wszystkie warstwy stopy. Wymaga pilnego opracowania chirurgicznego i zwykle amputacji, ze względu na zagrożenie życia

Zapalenie kości
Głębokim owrzodzeniom czasem towarzyszy zapalenie kości. Zmiany te widać na zdjęciu rentgenowskim. Zapalenie kości można podejrzewać w sytuacji gdy w jakiś czas po całkowitym wygojeniu rany dochodzi do stanu zapalnego, obrzęku, ponownego otwarcia rany i wylania treści ropnej lub gdy pomimo prawie całkowitego wygojenia z rany ciągle wydziela się ropa.

Zniszczenie kości
To rzadka postać stopy cukrzycowej i dlatego mało znana. Na skutek neuropatii dochodzi u niektórych chorych do postępującego niszczenia kości stopy, ze złamaniami i przemieszczeniami, w wyniku czego stopa ulega tak znacznej deformacji że nie jest możliwe stawanie na niej. Ta patologia nosi nazwę neuroosteoartropatii lub krócej stopy Charcota.

Jak szybko rozwija się stopa cukrzycowa ?
Na ogół przebieg jest powolny, postępujący ale zdarzają się też przypadki od razu powikłane, zagrożone amputacją i wymagające intensywnego leczenia. Pierwszym zwiastunem niebezpieczeństwa jest obecność neuropatii z zaburzeniami czucia. Stwarza ona warunki do powstania modzeli a nie leczony modzel to krok do powstania owrzodzenia. Owrzodzenie stanowi otwarte wrota dla infekcji i dlatego często dochodzi do zakażenia. Zakażone owrzodzenie, nie leczone może szybko postępować obejmując głębokie struktury stopy z powstaniem ropowicy. Powikłaniem ropowicy często jest martwica septyczna, wymagająca zwykle ograniczonej lub rozległej amputacji. Przebieg zmian w przypadku istnienia zaawansowanej miażdżycy jest nieco inny. Początkowo, sygnałem ostrzegawczym mogą być objawy chromania przestankowego (uczucie piekącego bólu w łydkach podczas chodzenia). Dystans marszu po którym pojawia się ból jest zależny od zaawansowania miażdżycy: im zmiany są bardziej nasilone, tym ból pojawia się po krótszym odcinku marszu. Kolejny etap to pojawienie się bólów w spoczynku a następnie wystąpienie martwicy, która rozszerza się obejmując całą stopę a nawet podudzie i udo. Towarzyszą jej silne dolegliwości bólowe. Szczególnie niebezpieczne są zakażone owrzodzenia w stopie niedokrwionej. Szybko może dochodzić do powstanie zgorzeli i zagrażającego życiu stanu septycznego.

Jakie leczenie stosuje się w przypadkach stopy cukrzycowej ?
Modzel bez owrzodzenia powinno się usuwać w gabinecie kosmetycznym. Niezakażone owrzodzenie wymaga okresowej kontroli, opracowań podiatrycznych, miejscowych antyseptyków, specjalistycznych opatrunków ułatwiających gojenie rany. Leczenie zakażonego owrzodzenia, poza wymienionymi powyżej, polega na stosowaniu antybiotyków, częstej kontroli chirurgicznej. Rozległe zakażenie, ropowica stopy wymagają nacięcia i sączkowania, podawania antybiotyków dożylnie i dlatego powinny być leczone w szpitalnym oddziale chirurgicznym. Stopę z elementami niedokrwienia powinno się poddawać kontroli angiologicznej i rozważać inwazyjne zabiegi poprawy ukrwienia. Leczenie deformacji kostnych, zapalenia kości należy do ortopedy. Elementy terapii niezależne od postaci klinicznej zmian to dbanie o jak najlepsze wyrównanie cukrzycy, często wymagające wdrożenia insulinoterapii, edukacja, dobór odpowiedniego odciążenia, obuwia oraz wsparcie psychologiczne.

Jakie są szanse wyleczenia stopy cukrzycowej ?
To zależy od wielu czynników. Negatywnym znakiem prognostycznym jest obecność tkanek martwiczych, miażdżycy, zajęcie kości, duża rozległość zmian. Jeśli nie występuje istotne niedokrwienie a nie doszło jeszcze do rozwoju martwicy to szanse całkowitego wyleczenia, pod warunkiem zastosowania odpowiedniej terapii są duże. Niedokrwienie znacznie pogarsza rokowanie i o ile nie ma możliwości zabiegowej poprawy przepływu krwi to szanse na uratowanie kończyny są niewielkie. Trudno też leczy się zapalenie kości. Z reguły wymaga to usunięcia fragmentu zajętej kości.

Kiedy amputacja jest konieczna ?
Statystyki mówią, iż amputacje wykonuje się 12 razy częściej u chorych na cukrzycę, 3 lata po dużej amputacji przeżywa 50 % chorych a połowa chorych w tym czasie przechodzi amputację drugiej kończyny. Na świecie co 30 sekund odbywa się amputacja z powodu stopy cukrzycowej a 70 % wszystkich amputacji to amputacje wśród chorych na cukrzycę. Większość amputacji poprzedza owrzodzenie a 70-80 % z nich poprzedzone jest urazem stopy. I co najważniejsze poprzez zastosowanie właściwej terapii można byłoby uniknąć 85 % amputacji.

Wskazania do amputacji są następujące:
• zagrożenie życia spowodowane rozległą martwicą, stanem zapalnym z objawami septycznymi
• wyniszczający chorego, oporny na leczenie ból, szczególnie w następstwie niedokrwienia
• długotrwałe, niegojące się owrzodzenie, upośledzające sprawność kończyny
• utrata funkcji podporowych stopy

Wybór poziomu amputacji zależy od stanu ukrwienia stóp, możliwości rekonstrukcyjnych i rehabilitacyjnych i zależy od decyzji chirurga. Niestety wciąż wiele amputacji musi być wykonanych powyżej kolana co znaczenie pogarsza komfort życia i powoduje duże większe inwalidztwo chorych.
Co robić aby ustrzec się stopy cukrzycowej i uniknąć amputacji ?
Po pierwsze konieczna jest świadomość zagrożenia. Każdy chory z cukrzycą powinien mieć świadomość tego powikłania. Inaczej jest jednak z młodym pacjentem ze świeżo rozpoznaną cukrzycą typu 1, u którego ryzyko wystąpienia tego powikłania jest niewielkie i nie powinno ograniczać trybu życia i codziennej aktywności fizycznej. Natomiast starsza osoba długo chorująca, z zaawansowanym powikłaniami wymaga szczególnej troski i opieki. Oglądanie stóp powinno odbywać się podczas każdej wizyty lekarskiej a ocena czynników ryzyka stopy cukrzycowej powinna być dokonywana przynajmniej raz w roku. W skład badania wchodzi:
• oglądanie stopy, ze szczególnym uwzględnieniem kształtu, obecności deformacji, przebarwień, modzeli, owrzodzeń.
• badanie obecności tętna na stopach – brak tętna jest sygnałem ostrzegawczym, wymagającym dalszych specjalistycznych badań i być może konsultacji u lekarza specjalisty chorób naczyń
• uproszczone badanie neurologiczne służące rozpoznaniu obwodowej polineuropatii; polega ono na ocenie różnych rodzajów czucia w tym czucia nacisku, wibracji, bólu, temperatury i powierzchni; osłabienie czucia na stopach jest sygnałem ostrzegawczym, wymagającym szczegółowej edukacji, udzielenia porad i instrukcji aby unikać potencjalnych zagrożeń w życiu codziennym

Istnieją również specjalne testery, które można nabyć w aptekach, oceniające zawansowanie neuropatii poprzez ocenę potliwości stóp. W przypadku braku neuropatii stopa poci się prawidłowo i następuje zmiana barwy wskaźnika. Przy obecności neuropatii zanika potliwość, skóra staje się sucha, łuszcząca a podczas badania testerem nie następuje zmiana barwy. Wartość tego badania, które chory może samodzielnie wykonać w domu, jest podobna do oceny zaburzeń czucia na stopach, wykonywanej w gabinecie lekarskim.

Po drugie profilaktyka
Stopa cukrzycowa jest powikłaniem szczególnie związanym z zaniedbaniem choroby. Odpowiednie leczenie cukrzycy oraz dbanie o stopy może znacznie zmniejszyć ryzyko wystąpienia stopy cukrzycowej. Właściwe leczenie cukrzycy i chorób towarzyszących od momentu rozpoznania choroby, przez cały czas trwania, ma podstawowe znaczenie w zapobieganiu wszystkim jej powikłaniom. Leczenie cukrzycy składa się z odpowiedniej diety, regulowanego wysiłku fizycznego oraz leków: tabletek i insuliny. Poza kontrolą glikemii bardzo ważne jest właściwe leczenia podwyższonego ciśnienia tętniczego krwi oraz cholesterolu. Konieczne jest również zaprzestanie palenia papierosów i nadużywania alkoholu. Prewencja neuropatii jak również miażdżycy przekłada się w bezpośredni sposób na zapobieganie rozwojowi stopy cukrzycowej. Edukacja jest jednym z kluczowych elementów terapii cukrzycy. Pacjent wyedukowany to pacjent znający dietę, ćwiczenia fizyczne, umiejętnie dawkujący insulinę, nie palący papierosów ani nadużywający alkoholu. Edukacja w szczególny sposób dotyczy chorych zagrożonych stopą cukrzycową. Pacjent musi być świadom zagrożenia i posiadać wiedzę oraz umiejętności aby w codziennym życiu unikać niebezpieczeństw grożących stopom. Istnieje szereg broszur, informatorów, artykułów w prasie poświęconej chorym na cukrzycę dotyczących tego problemu. Obuwie jest ochroną dla stopy. Ale w niektórych sytuacjach, właśnie u chorych z neuropatią cukrzycową nieprawidłowe obuwie może być niebezpieczne. Wszystkim chorym z cukrzycą, a w szczególności tym z zaburzeniami czucia poleca się noszenie tzw. obuwia profilaktycznego. Są to buty wygodne, luźne, wykonane z miękkich i trwałych materiałów, płaskie, z solidną podeszwą. Ważne jest to aby but był dobrej jakości, co zmniejsza ryzyko urazów stopy o źle ulokowany wewnętrzny szew, podwiniętą wkładkę lub wystający gwóźdź. Chorzy, u których stwierdza się znaczne deformacje, jak na przykład w stopie Charcota muszą mieć wykonane obuwie indywidualne, dopasowane do kształtu stopy. Takie obuwie wykonuje się w specjalistycznych zakładach obuwniczych, na przykład na odlewie gipsowym. W wielu takich przypadkach but na jedną stopę różni się znacznie kształtem i rozmiarem od buta na drugą stopę. W przypadku gdy na podeszwie jest obecne owrzodzenie neuropatyczne można stosować specjalne obuwie odciążające, w którym ciężar ciała przeniesiony jest na tę część stopy gdzie nie ma rany.Pielęgnacja stóp powinna być elementem codziennej samokontroli. Nie wolno chodzić gołymi stopami ze względu na ryzyko skaleczenia. Każdego dnia należy dokładnie oglądać stopy. Można do tego celu używać lusterka lub poprosić drugą osobę. Należy zwrócić uwagę czy nie tworzą się modzele, otarcia, pęknięcia naskórka, wrastające paznokcie. Nie poleca się długotrwałego moczenia stóp a przed umieszczeniem ich w wodzie należy obowiązkowo sprawdzić temperaturę. Preferuje się mycie mydłem pod bieżącą wodą i dokładne wysuszenie. Suchą skórę należy smarować kremem natłuszczającym, np. z witaminą A. Należy nosić przewiewne skarpety w celu zapobiegania nadmiernemu poceniu i maceracji skóry. Obcinanie paznokci należy wykonywać z marginesem (paznokieć zostaje po obcięciu za długi o 1 mm) celem zmniejszenia ryzyka skaleczenia. Bardzo istotne jest usuwanie modzeli (odcisków). Zabieg taki powinien być wykonany w profesjonalnym gabinecie kosmetycznym lub przez personel ochrony zdrowia (lekarz, pielęgniarka). Nadzór lekarsko-pielęgniarski jest kluczowym ogniwem zapobiegania stopie cukrzycowej. Jego rola polega na identyfikacji problemu (oglądanie stóp na każdej wizycie, ocena zagrożenia poprzez badanie neuropatii i stanu ukrwienia co najmniej raz w roku), udzielaniu odpowiednich porad i zaleceń, sprawdzaniu czy chory stosowne informacje zrozumiał i wcielił w życie. A gdy to jest konieczne również na kierowaniu pacjenta do odpowiednich specjalistów.

Opieka wielospecjalistyczna
Od wielu lat na świecie po wprowadzeniu zespołowej opieki nad pacjentami ze stopą cukrzycową odnotowuje się spadek częstości amputacji. W niektórych krajach nawet o 50 %. Problem polega na tym, że takie zespołowe leczenie jest kosztowne, co wymaga dużych nakładów finansowych. Do chwili obecnej nie znaleziono formuły finansowania tego typu terapii przez NFZ. Z czysto ekonomicznego punktu widzenia jednak opłaca się zainwestować te środki gdyż przełoży się to w przyszłości na mniejsze nakłady wydane na leczenie, rehabilitację i finansowanie niezdolności do pracy i egzystencji chorych po amputacjach.